Naar inhoud springen

ge-

Van Wiktionary

Mofers

[bewirk]

Veurveugsel

[bewirk]

Lemma

[bewirk]

ge- /ɣə/ (veur klinkers: g'- /ɣ ~ ʝ/)

  1. vörmp 't voltoeadj deilwaord van e wirkwaord (meis mit 't achterveugsel -d(j) of -e(n), zuuch hie-ónger)
    bakke > gebakke
    kalle > gekaldj
    pakke > gepak
    trèkke > getroch
  2. vörmp 't gerundium I (substantivering van 'n aanhajendje hanjeling) van e wirkwäörd (zelje mit 't achterveugsel -s)
    jieëmere > gejieëmer
    kalle > gekal
    zeike > gezeik(s)
  3. vörmp same mitten infinitief ('t alik wirkwaord) 't participium ('t taengewuuerdig biewäördelik deilwaord)
    aanrenne > aangerenne
    drieve > gedrieve
    zègke > gezègke
  4. guuef e wirkwaord van geveul, einheid of same-zeen aan es 'n saort van versterking
    beje > gebeje
    dinke > gedinke
    drage > gedrage
    genaeze
    genete
    gereve
    huuere > gehuuere
    leie > geleie
    valle > gevalle
  5. wuuert gebroek veur 'n ómvattendjheid of 'n kómplieëtheid aan te gaeve bie (gesubstantiveerdje) bieveugelike naamwäörd of wirkwäörd
    braeke > gebrieëkelik
    hieël > gehieël
    kaerel > gekaereldje
    lang > gelangentied
    spraeke > gesprieëkelik
    winne > gewuuen
  6. guuef 'n óngerling verbandj (wie bie luuj) of 'n kollektief aan
    breurs > gebreurs
    gedreps
    gedruus
    genieëke (korterbie einanger kómme)
    gerei
    gerieëps
    gesjieër
    gespuus
    gestèl
    gewerf
    gezin
    kroed > gekruje
    lid > gelid
    mood > gemood
    vare > gevaers (mit umlaut)
    zösters > gezösters
  7. vörmp e zelfstenjig naamwaord oet e wirkwaord of e bieveugelik naamwaord
    bakke > gebekdje (mit umlaut)
    baeje > gebed
    baere > gebaorte
    biete > gebeet
    binje > gebóndj
    boewe > geboew
    braoje > gebraod
    dichte > gedich
    dinke > gedachte
    *dölje > gedöldj
    dringe > gedrank
    geheim
    getuug
    geweldj
    gewölf
    gezwaad
    gezwank
    hakke > gehak
    hange > gehing (mit umlaut)
    krank > gekrenkdje (mit umlaut)
    leie > gelei
    ligke > gelaeg
    lökke > gelök
    sjaffe > gesjef (mit umlaut)
    sjeie > gesjeid
    sjete > gesjöt
    sjrieve > gesjrif
    veule > geveul
    vreze > gevreur
    waoge > gewich
    wasse "grujje" > gewas
    wete/weite > gewete
    zeen > gezich
    zègke > gezag
  8. sónger dudelike beteikenis
    broeke > gebroeke
    deens > gedeenstig
    gebeure
    gebieëre
    gehuch
    gelaoch
    geluj (vanoet < glujje door dissimilaasje)
    geliek
    gemaak (vergeliek mekkelik)
    gemech
    gemein
    gemuj
    gemutelik (oet 't Pruus)
    genäöj
    genóg
    gesjiechte (oet 't Pruus)
    gevaor
    gewaer
    gezóndj
    rech > gerich
Aafbraeking
  • ge
Raod

't Veurveugsel ge- is ónbeklemtoeandj.

In 'n inkel geval vèltj 't veurveugsel same mitten opvolgendje klinker: gelök > glök, glouf, gluive, gereid > greid.

Net get anges gesjreve

Grammaer

[bewirk]

Bie sjeibaar wirkwaord kump 't veurveugsel ge- tössen 'n veurveugsel (meis e veurzitsel) enne stam: oetloupe > oetgeloupe. 't Veurveugsel ge- wuuert eweggelaote wen e wirkwaord al 'n ónbenaodrök veurveugsel (wie be-, er-, her-, ónt- of ver-) haet; dit kan bie veurgeplaatsdje veurzitsele veur versjillendje vörm zorge, wie dóórbaore > doorgebaord, taenge doorbáóre > doorbaord.

Bie de vorm van 't voltoeadj deilwaord zeen versjillendje achterveugsele:

  1. Sterke wirkwäörd kriege de vorm op -e(n): loupe > geloupe, kieke > gekeke, zitte [sedere] > gezaete;
  2. Athematische wirkwäörd kónnen 'ne vorm op -n kriege (meh neet ummer): zeen [videre] > gezeen, doon > gedaon (meh gaon > gegange, staon > gestange, slaon > geslage);
  3. Zwake wirkwäörd op 'ne sonorant (mit oetzunjering van -r, -ng en -m) kriegen 't achterveugsel -dj (inne stam op -j vèltj dan dees lètter eweg): drejje > gedrejdj, greie > gegreidj, kawwe > gekawdj, betale > betaaldj, lieëne > gelieëndj, beelje > gebeeldj, branje > gebrandj;
    1. oppe sonorant -r kump van aadshaer oet allein 'n -d (meh allewiel ouch -dj): baore > gebaord(j) (meh lèt op bie verbuging ummer: gebaordje);
    2. oppe sonorant -ng kump 'n -k: stange > gestangk (verbaoge: gestangdje);
    3. oppe sonorant -m kump 'n -b (meis gesjreven es -p): remme > geremb/geremp (verbaoge: geremdje)
  4. Zwake wirkwäörd op -(r)t, -nt of -(r)d kriegen allein 'n -j: kaarte > gekaartj (verbaoge: gekaartdje), paote > gepaotj (verbaoge: gepaotdje), redde > geredj, tente > getentj (verbaoge: getentdje), verantjwuuerde > verantjwuuerdj;
  5. Zwake wirkwäörd op 'nen angeren obstruent (-b, -f, -gk, -(n)k, -p, -s, -sj, -(n)tj) kriege door t-deletie gènnen oetgank of 't waord mót verbaoge waere: häöke > gehäök (verbaoge: gehäökdje), bedanke > bedank (verbaoge: bedankdje), perse > gepers (verbaoge: gepersdje), tagke > getagk (verbaoge: getagkdje), plantje > geplantj (verbaoge: geplantjdje);
  6. Zwake wirkwäörd op -j mit 'n verhaole -d inne stam kriege -dj mit wegval vanne -j (en döks ouch klinkerverkorting): knoeaje > geknoeadj, leie > gelèdj;
  7. Zwake wirkwäörd op -oew of -uit kónnen 'ne verkortdje klinker kriege: troewe > getroedj/getroewdj, spuite > gespuitj/gespötj (verbaoge: gespuitdje/gespötdje);
  8. Pseudo-sterke wirkwäörd haje zich ane algemein regels vanne zwake wirkwäörd mit es versjil det 'n verangering inne klinker dan mitklinker optruuedj:
    bringe > gebrach (verbaoge: gebrachdje)
    derre > gedórs
    dinke > gedach (verbaoge: verdachdje)
    douge > gedóch
    kinne > gekandj
    koupe > gekoch (verbaoge: gekochdje)
    ligke [ponere] > gelag (verbaoge: gelagdje)
    melje > gemaldj/gemeldj
    moge > gemóch
    plege > †geplach/gepleeg (verbaoge: gepleegdje)
    plökke > geploch (verbaoge: geplochdje)
    rèkke > geroch (verbaoge: verrochdje)
    sjenje > gesjandj
    spèlle > †gespaldj/gespèldj
    stèlle > †gestaldj/gestèldj
    strèkke > gestrèk/gestroch (verbaoge: gestrochdje > gestrèkdje)
    tèlle > †getaldj/getèldj
    trèkke > getroch (verbaoge: getrochdje)
    zègke > gezag (verbaoge: gezagdje)
    zeuke > gezóch (verbaoge: gezóchdje)
    zitte [ponere] > gezatj (verbaoge: gezatdje)
  9. Wiejer guuef 't nag e deil oetzunjering:
    aete > gaete (eigentlik slaagmieësig, meh de spèlling is aafwiekendj; me zów !g'aete verwachte)
    dósse > gedósse (gemingk)
    höbbe > gadj
    jage > gejaag (gemingk)
    kónne > gekós
    meje > gemeje (gemingk)
    mótte > gemós/gemótte
    sleipe > †geslèp/gesleip (verbaoge: geslèpdje/gesleipdje)
    smeje > gesmeje (gemingk)
    tunke > getóch
    waeve > gewaeve (gemingk)
    wete/weite > gewós/gewete
    wone > gewóndj/gewoondj
    zate > gezate (gemingk)
    zeen [esse] > gewaes
    zweite > gezwètj (verbaoge: gezwètdje)

Wiejer truuedj dökker 'ne stoeattoean op inne stam: lae~ve > gelae\f, kei~me > gekei\mb.